Στην οξεία κορυφή του λόφου, που στέκει πάνω από την πόλη των Αγίων Σαράντα, υψώνονταν κάποτε ένα πελώριο ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ, ονομαζόμενο « Ιερά Μονή των Αγίων Σαράντα».
Στο αγιολόγιο της Ηπείρου αναφέρεται : «Πιθανολογείται ότι οι 40 Άγιοι μαρτύρησαν και σ’ αυτό το μοναστήρι».
Ο Βασίλης Μπαράς από τη Λεσινίτσα, στο βιβλίο του με τίτλο: «Το Δέλβινο και τα περίχωρα του Δελβίνου», αναφέρει:« Από το ομώνυμο αυτό μοναστήρι που υψώνονταν στον υποκείμενο αυτό λόφο, πήρε την ονομασία το λιμάνι των Αγίων Σαράντα και αργότερα η παραθαλάσσια αυτή πόλη». Αναφέρει επίσης ότι εκτός του κυρίως ναού, η μονή είχε και 40 παρεκκλήσια εις την μνήμη των τεσσαράκοντα μαρτύρων.
Ο καθηγητής Δ. Ευαγγελίδης στο έργο του «Β.Ήπειρος», σελ 44, αναφέρει : «Προκειται περί Βασιλικής των πρώτων Βυζαντινών χρόνων. Τα λείψανα της Βυζαντινής αρχιτεκτονικής, τα οποία σώζονται επί της κορυφής του λόφου, υπέρ άνω του λιμένος, μαρτυρούν αυτή την ιστορική ύπαρξη. Η εκκλησία αυτή με αψίδες κατά μήκος των πλευρών και διά σειράς εικόνων εντός του Ναού έχει και υπόγεια διαμερίσματα. Άξιο παρατήρησης είναι και το κεράμειο έξω του Ναού επιγραφές του κτίσαντος αυτή τη Μονή».
Μπροστά μου έχω δυο φωτογραφίες: του Μ.Ουγκολίνι του έτους 1930 και άλλη μια του έτους 1940. Από όσα βλέπομε σ’ αυτές τις φωτογραφίες, σήμερα δεν απομένουν τίποτα παρά μόνον ελάχιστα ίχνη….!
Το μοναστήρι αυτό στους σύγχρονους καιρούς, χρησιμοποιήθηκε από τους καταχτητές Ιταλούς σαν πολυβολείο και αποθήκη πυρομαχικών.
Το 1944 πυρπολήθηκε η αποθήκη αυτή και καταστράφηκε ολόκληρο το κτίριο. Αργότερα το καθεστώς των κομμουνιστών μετέτρεψε τα ερείπια αυτά σε αποθήκη πυρομαχικών και πολυβολείο. Συνάμα και παρατηρητήριο κατά απέναντης όχθης «της μοναρχοφασιστικής Ελλάδας».
Από το αθεϊστικό καθεστώς διαμορφώθηκε όλη η θρησκευτική του ύπαρξη και έγινε πια αγνώριστο.
Ο δικτάτορας Χότζιας, όταν επιθεώρησε τα πολυβολεία κατά της Ελλάδας, ανέβηκε και στην κορυφή αυτού του λόφου. Διατάζει τους στρατιωτικούς διοικητές να απευθύνουν τα κανόνια τους προς την πιο κοντινή ακτή που μπορούν να πυροβολήσουν. Οι στρατιωτικοί δείχνουν στον δικτάτορα ότι η οβίδα κανονιού χτυπάει την ακτή της Κέρκυρας. Θυμωμένος ο Χότζιας λέει στους στρατιωτικούς: « Ο εχθρός ήρθε στην ακτή του λιμανιού κι εσείς χτυπάτε την Κέρκυρα;».
Με αυστηρή εντολή του Χότζια τα πολυβολεία άλλαξαν τοποθεσία και κανονίστηκαν να χτυπάνε οι οβίδες την παραθαλάσσια ακτή μας.
Σήμερα αρχαιολόγοι και θρησκευτικοί ηγέτες δεν νοιάστηκαν να επαναφέρουν και να αναγείρουν το φημισμένο αυτό ΙΔΡΥΜΑ, το Χριστιανικό αυτό σύμβολο, που μαρτυράει πολλά στους ανιστόρητους αλλόθρησκους κακοποιούς, που συνέχεια διαστρεβλώνουν την αθάνατη πραγματικότητα. Εκτός αυτού ανεπίτρεπτη βρίσκεται και η απόφαση της μεταφοράς του Ιδρύματος αυτού σε πολύ κοντινή εκκλησία που θα οικοδομηθεί.
Το θρησκευτικό όνομα της πόλης Αγίων Σαράντα, δοκίμασαν να το αλλάξουν ο Ζώγκου και Ιταλοί κατακτητές, καθώς και ο δικτάτορας Χότζα, αλλά όλοι τους γίνανε στάχτη. Ο Πανάγαθος προστατεύει μόνο το θρησκευτικό αυτό μεγαλείο.
Του δάσκαλου και πρώην πολιτικού κρατούμενου κ. Ανδρέα Τσάκα.