Μιά Κυριακή πριν από τα Χριστούγεννα

Κανόνας. Στην αρχαιότητα κανόνας είναι ο χάρακας και κάθε τι πάνω στο οποίο υπολογίζουμε μια ευθεία. Για την ποίηση δεν σημαίνει παρά ένα μετρικό πρότυπο συνεχώς επαναλαμβανόμενο που μας δίνει ως πνευματικό προϊόν ποιητικές στροφές –τα τροπάρια- που μοιάζουν όλα στον ειρμό τους.

Όλη η υμνογραφική παράδοση της Εκκλησίας μας είναι στηριγμένη στην λογική του κανόνα. 

Ο κανόνας είναι ένα ιδιαίτερο υμνογραφικό είδος που άκμασε ιστορικά μετά το κοντάκιο και έγινε πολύ αγαπητό σύντομα και παντού.
Από τον 8ο αιώνα έως και σήμερα η παρουσία του κανόνα σε μια λατρευτική ακολουθία καθιστά ξεχωριστή την ακολουθία αυτή. Κανόνες ψάλλουμε σε κάθε όρθρο, όλες τις μέρες του χρόνου, αλλά όχι μόνο: στις πλέον λαοφιλείς ακολουθίες όπως αυτή των χαιρετισμών της Παναγίας, όποτε τελούμε οποιαδήποτε παράκληση, συχνά στα απόδειπνα. Κανόνα ψάλλουμε κανονικά στον αγιασμό ή στο ευχέλαιο. 

Με κατάνυξη ακούμε τον Μεγάλο Κανόνα του αγίου Ανδρέα επισκόπου Κρήτης κάθε Σαρακοστή του Πάσχα, αλλά και πανηγυρικά ψάλλουμε το Ανοίξω το στόμα μου και το Χριστός γεννάται, δοξάσατε. Οι κανόνες είναι σχετικά εκτενή ποιήματα, χωρίς ομοιοκαταληξία -η οποία ήταν μάλλον άγνωστη στους βυζαντινούς, ή τουλάχιστον δεν τους συγκινούσε και ιδιαίτερα- που ακολουθούν συγκεκριμένο τρόπο σύνθεσης.

Κεφαλές, οδοδείκτες θα λέγαμε στην σύνθεση κάθε κανόνα είναι οι ειρμοί των εννέα οδών του κάθε κανόνα.

Όπως μαρτυρεί και η ονομασία τους, που παραπέμπει σε αυτό που λέμε κι εμείς σήμερα («έχασα τον ειρμό μου», «δεν πιάνω τον ειρμό της σκέψης του» κ.ά.), ειρμός είναι το πρότυπο πάνω στο οποίο θα χτιστεί ένα μικρό ποιηματάκι, η κάθε ωδή του κανόνα. Ειρμοί υπάρχουν αρκετοί, κανόνες όμως πάμπολλοι, οπότε φαίνεται τι κάνουν αυτού του είδους οι ειρμοί: είναι το μετρικό πρότυπο πάνω στο οποίο γράφεται η κάθε ωδή. 

Εἴρω, άλλωστε, σημαίνει συνδέω, συνάπτω, φέρνω κοντά, κι αυτή είναι η ομορφιά του κανόνα, να έχει καλοφτειαγμένες ωδές που υπακούουν στους ειρμούς, για να μπορούν να ψαλούν εύκολα, χωρίς να τις έχεις ξαναδιαβάσει ποτέ! Οι ψάλτες, στην ουσία, προκειμένου να ψάλουν κανόνες, δεν έχουν παρά να αποστηθίσουν -κι αυτό επιτυγχάνεται κάποια στιγμή με επανάληψη- τη μελωδική γραμμή των 30-40 διαφορετικών πιο γνωστών ειρμών. Γι’ αυτό άλλωστε, σπανίως κάνουν χρήση μουσικών κειμένων κατά την ψαλμώδηση των κανόνων.

Η δουλειά εκείνου που καταπιάνεται με την σύνθεση των ύμνων δεν είναι το ίδιο εύκολη, βέβαια. Πρέπει να ζορίσει αρκετά το μυαλό του και να χάσει για αρκετό καιρό τον ύπνο του, αν θέλει αυτό που γράφει να έχει αισθητική αξία πραγματική και παράλληλα να ανταποκρίνεται στο παραδεδομένο πρότυπο γραφής. Ο Κοσμάς Μαϊουμά λέγεται ότι έσκισε τον δικό του αναστάσιμο κανόνα όταν διάβασε την ανυπέρβλητη σύνθεση του φίλου του Ιωάννη Μανσούρ από τη Δαμασκό, το Αναστάσεως ημέρα του Δαμασκηνού που λέμε μέχρι και σήμερα το Πάσχα. 

Οι εννέά ωδές για τις οποίες είπαμε πιο πάνω και λογικά οφείλει να έχει κάθε κανόνας- είναι παρμένες από την Παλαιά Διαθήκη, από την εποχή της αναμονής του Μεσσία:

Η α´ είναι του Μωυσή (Έξοδος Κεφ. ΙΕ´, 2-19), όταν βγήκαν οι Ισραηλίτες από την Αίγυπτο. 

Η β´ επίσης του Μωυσή, όταν κατέστρεψε τις πρώτες πλάκες του Νόμου (Δευτερονόμιο Κεφ. ΙΒ´, 1-43), γι’ αυτό και επειδή είναι θρηνητικό το περιεχόμενό της παραλείπεται από τη θεματολογία των εορταστικών κανόνων.

Η γ´ είναι της Αγίας Άννης, μητέρας του προφήτη Σαμουήλ (Α´ Βασιλειών Κεφ. Β´, 1-10). 

Η δ´ του προφήτη Αββακούμ, ο οποίος προείδε τη γέννηση του Χριστού (Αββακούμ Κεφ. Γ´). 

Η ε´ του προφήτη Ησαΐα (Ησαΐας Κεφ. ΚΣΤ´, 9-20).

Η στ´ του προφήτη Ιωνά, όταν τριημερεύοντας στην κοιλιά του κήτους κατόρθωσε να βγει ζωντανός προτυπώνοντας την Ανάσταση του Χριστού (Ιωνάς Κεφ. Β´, 3-10). 

Η ζ´ των Αγίων τριών Παίδων (Δανιήλ, Προσευχή Αζαρίου, Κεφ. Γ´, 2-33).

Η η´ Ύμνος των τριών Παίδων (Δανιήλ, Ύμνος των τριών Παίδων, Κεφ. Γ´, 33-67) και η θ´ της Θεοτόκου στο Ευαγγέλιο (Λουκά Α´, 47-55).

Οι ωδές αυτές έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό που δεν είναι άλλο από την εκρηκτική παρουσία του Θεού στη ζωή τόσων διαφορετικών ανθρώπων που τους οδήγησε σε επίγνωση και λαχτάρα για να τον υμνήσουνε. Εμπνευσμένοι από αυτές, οι ειρμοί των κανόνων της χριστιανικής Εκκλησίας παραλληλίζουν πολύ συχνά στην διατύπωσή τους τον Χριστό, τους αγίους και την Εκκλησία με τα πρόσωπα και τα γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης.

Ας μην παραλείψουμε να πούμε ότι οι ειρμοί του κανόνα λέγονται και καταβασίες (κατά την κυριακάτικη ακολουθία ή στις εορτές), γιατί, παραδοσιακά, στα μοναστήρια και όπου αλλού τηρείται αυτό το παλαιότερο τυπικό, οι αδελφοί κατεβαίνουν απ’ τα στασίδια την ώρα που τις λένε και σμίγουν οι δύο χοροί των ψαλτών στο κέντρο του ναού.

 Το Συναξάρι γράφει γι’ αυτή την ημέρα:

«Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ , Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ γεννήσεως, μνήμην ἄγειν ἐτάχθημεν παρὰ τῶν Ἁγίων καὶ θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν, πάντων τῶν ἀπ'αἰῶνος Θεῷ εὐαρεστησάντων, ἀπὸ Ἀδὰμ ἄχρι καὶ Ἰωσὴφ τοῦ μνήστορος τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, κατὰ γενεαλογίαν, καθὼς ὁ εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς ἱστορικῶς ἠριθμήσατο, ὁμοίως καὶ τῶν προφητῶν καὶ τῶν προφητίδων.»

Και στη συνέχεια μνημονεύονται όλοι οι δίκαιοι (έτσι ονομάζει τους αγίους ανθρώπους στην προ Χριστού εποχή η Εκκλησία) που ευαρέστησαν τον Θεό με τη ζωή τους και, άλλος λίγο, άλλος πολύ προετοίμασαν τον ερχομό του Σωτήρα στον κόσμο, κάτι που καλούμαστε κι εμείς να κάνουμε κάθε μέρα στη ζωή μας: να δημιουργούμε τις συνθήκες για να γεννηθεί ο Χριστός. Ο κατάλογος των ονομάτων ξεκινά από τον Αδάμ και φθάνει ως τον Ιωσήφ τον μνήστορα της Παναγίας μας. «Γενεές δεκατέσσαρες» κι άλλες τόσες, κι άλλες τόσες, όπως θα μας πει και ο ευαγγελιστής, που δεν αξιώθηκαν να δουν τον Χριστό. Ακόμα πιο σκληρή η τύχη με τον στερνό απόγονο αυτής της γενιάς, τον Ιωσήφ: Θα πρέπει να του φανερώσει η μνηστή του ότι κυοφορεί ένα παιδί που δεν είναι δικό του και εκείνος να εμπιστευθεί, πριν από όλα, τη φωνή της καρδιάς του ότι δεν πρόκειται για άλλον, παρά για τον Μεσσία, την προσδοκία των εθνών και τον έπαινο του Ισραήλ.

Ο κόσμος πηγαίνοντας στην Εκκλησία εκείνη την ημέρα άλλοτε απορεί κι άλλοτε δυσανασχετεί με την κουραστική απαρίθμηση εβραϊκών ονομάτων. Σαμουήλ, Ρεβέκκα, Ιακώβ… Τι με νοιάζουν τώρα όλα αυτά; Τι σχέση μπορεί να έχω εγώ με Εβραίους που έζησαν πριν αιώνες σε άγνωστα μέρη, ντύνονταν αλλόκοτα, μιλούσαν μια παράξενη γλώσσα και είχαν ένα σωρό παράξενες συνήθειες; Τι κοινό έχω εγώ με αυτούς; Γιατί εμφανιστήκαν μπροστά μου, μια ανάσα πριν από την όμορφη ανάπαυλα των εορτών;

Ξεχνάμε ίσως πως η Εκκλησία προσεύχεται να βρεθούμε κοντά στη γλυκειά τους αγκαλιά, μόλις κλείνουμε τα μάτια μας. Ξεχνάμε πως η Εκκλησία δεν ανέλαβε να κηρύξει στον κόσμο ένα ευαγγέλιο βγαλμένο από το μηδέν, πρωτάκουστο, ούτε και να προβεί σε αγαθοεργίες σαν να μην είχε αυτό περάσει ποτέ από το μυαλό των ανθρώπων πιο πριν. 

Ξεχνάμε και αυτό το πληρῶσαι που απαντά ο Χριστός για τη σχέση του με τον Νόμο και την Διαθήκη του Θεού. Ο Χριστός δεν έρχεται στον κόσμο ως διάττων αστήρ. Πολύ περισσότερο, δεν έρχεται για να λάμψει 3, 10 ή 30 χρόνια και να ξαναγυρίσει στους ουρανούς απ’ όπου κατέβηκε, χωρίς να αλλάξει τίποτα στον κόσμο. Η αντίληψη που έχει για τον χρόνο και την ιστορία η Εκκλησία είναι ενιαία και οδηγεί κάπου. Δεν είναι ένα πυροτέχνημα η εμφάνιση του Χριστού στον κόσμο. Προετοιμάζεται αιώνες αυτή η στιγμή, από το κήρυγμα των προφητών, από την πίστη, τα λάθη και τις δοκιμασίες ενός ολόκληρου λαού που υπομένει, αλλά και την ανθρωπότητα ολόκληρη που στενάζει υπό το ζυγό της αμαρτίας και η πιο ώριμη στιγμή αυτής της προετοιμασίας λέγεται Θεοτόκος Μαρία.

Δεν σταματάει ούτε στον Γολγοθά, ούτε στην Ανάσταση, ούτε στην Πεντηκοστή καν το έργο Θεού και ανθρώπων για τη Σωτηρία. Ὁ πατήρ μου ἕως ἄρτι ἐργάζεται, κἀγὼ ἐργάζομαι λέει ο Κύριος. Συνεχίζεται ως τη στιγμή αυτή που τελούμε τα προεόρτια της Γέννησής του (κάθε χρόνο). Ο Λόγος σαρκούται στην αυλή της εκκλησίας μόλις βγούμε πάλι στη λιακάδα της ημέρας, στον πρωινό μας καφέ, μα κυρίως «στο πεδίο της μάχης», που είναι αναμενόμενα η συναναστροφή μας με κάθε άνθρωπο, κάθε μέρα, παντού, με όλους και με τον εαυτό μας.

Η Εκκλησία μας σοφά «σφήνωσε» μια Κυριακή πριν από τα Χριστούγεννα αυτήν την ανάμνηση των δικαίων, που κάηκε η καρδιά τους να δουν τον Χριστό, και όμως δεν τον είδαν με τα αισθητά τους μάτια ποτέ. Για να μας πει κάτι ίσως; Για να μας πει πολλά σίγουρα. Ένα από αυτά, πιθανόν το κυριότερο, ότι κάθε στιγμή είναι καιρός προετοιμασίας για να ανταμώσουμε με το σωτήριο του Κυρίου.

Οι καταβασίες που, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας μας ψάλλονταν αυτήν την Κυριακή μέχρι και πριν από μερικούς αιώνες, έχουν τα τελευταία χρόνια «ξαναβγεί στο φως» και, δειλά δειλά, με τη βοήθεια της λιτής μελωδίας του Πέτρου Βυζαντίου Μπερεκέτη (17ος αιώνας), ηχούν στις εκκλησιές και πάλι. 

ειρμός πρώτης ωδής: 

Χριστὸς ἐν πόλει Βηθλεὲμ βρεφουργεῖταιτὴν ἡμῶν ὡς εὔσπλαχνος καινουργῶν φύσιν·

προθύμως δεῦτε γηγενεῖς τῇ καρδίᾳ

ᾆσμα μελῳδὸν ᾄσωμεν τῷ Δεσπότῃ·

εἰς αἰῶνας ἐνδόξως γὰρ δεδόξασται. 

Ο Χριστός γίνεται βρέφος στην πόλη Βηθλεέμ,

επειδή είναι εύσπλαχνος κι έτσι κάνει νέα και πάλι την φύση μας.

Ελάτε, όσοι γεννηθήκαμε εδώ,

με την ψυχή μας μελωδικό ύμνο να ψάλουμε στον Δεσπότη δοξασμένος είναι στους αιώνες!

ειρμός τρίτης ωδής:

Ὑψιμέδων ἄναρχε εὐμενὲς Λόγε,ἐπίβλεψον πρόσχες μοι δακρυῤῥοούσῃ

ἡ σεπτὴ ἐβόα σοι πρόπαλαι Ἄννα·

ἀλλ᾿ ὡς ἐκείνης ἤκουσας θρηνῳδούσης

καὶ ἡμῶν στερέωσον τὰς φρένας, ἄναξ,

τοῦ ἀξίως ἀνυμνεῖν σε σοῖς γενεθλίοις.

Κοίτα μου τα δάκρυα,Εσύ, που από ψηλά κυβερνάς,

Άναρχε, σπλαγχνικέ Λόγε»,η σεβαστή Άννα

σου έκραζε στα αρχαία χρόνια.

Αλλά, όπως εκείνης άκουσες τον θρήνο και τα δικά μας λογικά στέριωσε,

βασιλιά μου,ώστε να υμνούμε την γέννησή Σου.

ειρμός τετάρτης ωδής:

Ἀκηκοὼς ὁ προφήτης, Χριστέ, τὴν ἀκοήν σου

ἐφοβήθη, ὅτι μέλλεις ἐκ Παρθένου προελθεῖν.

Καὶ ἐβόησε τρόμῳ· δόξα τῇ δυνάμει σου, Κύριε.

Μαθαίνοντας ο προφήτης Αββακούμ

τα νέα, πως πρόκειται να έλθεις στη γη

από την Παρθένο, τότε γέμισε με φόβο και ανέκραξε με τρόμο:

δόξα αξίζει στην Δύναμή Σου, Κύριε!

ειρμός πέμπτης ωδής:

Ὦ παντεπόπτα τῶν ἀνάκτων τὸ κλέος,

τίς σου τὸ φιλάνθρωπον γηγενῶν οὐ θαυμάσει;

ἐν γῇ γὰρ ὤφθης μὴ λιπὼν τὰ πατρῷα

σήμερον πᾶσαν ἐγκαινίζων τὴν φύσιν

καὶ εἰρήνην ὡς μόνος εἰρηνάρχης βραβεύων. 

Ποιος από τους γηγενείς την μεγαλοπρέπειά Σου μπορεί να μην θαυμάσει;

Παρουσιάστηκες στη γη,χωρίς να εγκαταλείψεις τίποτα από την σχέση Σου με τον Πατέρα.

Σήμερα ολόκληρη την ανθρώπινη φύση κάνεις νέα από την αρχή,

δίνοντάς της για έπαθλο ειρήνη που μόνο Εσύ μπορείς και δίνεις.

ειρμός έκτης ωδής:

Εἰς βυθὸν ἀπωλείας ἡ ταλαίπωρος φύσις

Χριστέ μου Λόγε, καταντήσασα πάλαι

ἔκειτο φεῦ μοι! σκοτεινοῖς ἐν κευθμῶσιν·

ἐπεὶ δὲ τῇ σῇ θεϊκῇ δυναστείᾳ

πρὸς οὐρανῶν μετέβη τὰ τερπνότατα κάλλη·

θύσω σοι, σῶτερ, ἐβόα, θυσίαν αἰνέσεως. 

Σε βυθό χαμού είχε καταλήξει η ταλαίπωρη φύση μου, Χριστέ και Λόγε,

σαν σε σκοτεινή κρύπτη καταχωνιασμένη.

Κι όμως, επειδή τέτοια είναι η θεϊκή Σου δύναμη, ανέβηκε στον ουρανό και στην απόλαυση της ομορφιάς που έχει εκεί.

«Θα προσφέρω σε Σένα προσφορά δοξολογική, Σωτήρα», εκείνη σου φωνάζει.

ειρμός έβδομης ωδής:

Ὡς οἱ παῖδες πάλαι σοι κράζομεν, Λόγε·

γενοῦ σῶν δούλων ἕρκος φύλαξ καὶ σκέπη

καὶ σῶσον πάντας προσβολῆς ἐναντίας

ὅπως ὑμνοῦντές σε σοῖς γενεθλίοις

εἰς αἰῶνας λέγομεν· εὐλογητὸς εἶ. 

Όπως οι Τρεις Παίδες εκείνα τα χρόνια

κι εμείς σου φωνάζουμε τώρα, Λόγε×

γίνε φράχτης και στέγαστρο που προστατεύει και σώσε καθένα μας

από την εχθρική προσβολή.

Για να είμαστε σε θέση να Σε υμνούμε στην ανάμνηση της Γέννας Σου, με τον ύμνο: είσαι Ευλογημένος πάντοτε!

ειρμός όγδοης ωδής:

Νεουργὲ τοῦ σύμπαντος κόσμου καὶ σῶστα

ὑμνεῖ σε πᾶσα μετ᾿ ἀγγέλων ἡ κτίσις

σκιρτᾷ χορεύει καὶ ἀγάλλεται τρόμῳ,

εὐλογεῖτε λέγουσα πάντα τὰ ἔργα

τὰ σεπτὰ Γενέθλια τοῦ λυτρωτοῦ μου

σὺν ἐμοὶ εἰς αἰῶνας πόθῳ ὑπερυψοῦντα. 

Ανακαινιστής είσαι όλου του σύμπαντος και γι’ αυτό και Σωτήρας του.

Σε υμνεί μαζί με τους αγγέλους όλη η κτίση και συγκινείται,

ξεσπά σε τραγούδια και ευχαριστιέται με την κουβέντα: «να μακαρίζετε, όλα τα δημιουργήματά Του τη σεβαστή μνήμη της Γέννησης του λυτρωτή μου!

Μαζί μου με πόθο να ανυμνείτε!

ειρμός ενάτης ωδής:

Χαίροις, πάναγνε θεοδέγμον Μαρία,

χαίροις, ἄχραντε τῶν πεπτωκότων βάσις·

ἐν σοὶ γὰρ ὤφθη σήμερον ὁ Δεσπότης

ὦ θαῦμα! καινουργῶν τοὺς φθαρέντας

καὶ πρὸς φῶς ἐπανάγων τὸ ἀνέσπερον, κόρη. 

Ας χαίρεις, πάναγνε Μαρία που δέχτηκες τον Θεό,

Ας χαίρεις, που δεν μολύνθηκες από τίποτα, στήριγμα εκείνων που έπεσαν χαμηλά!

Γιατί σε σένα είδαμε σήμερα τον Δεσπότη, και τι θαύμα!:

Δίνει νέα μορφή σε εκείνους που καταστράφηκαν και τους γυρίζει πίσω στο φως που δεν θα δύσει ποτέ, καλή μας κόρη.

Κείμενο και απόδοση στη νέα ελληνική: Σταμάτης Ι. Σταματόπουλος