Πρεσβυτέρας Μαρίας Τοτού Αγιογράφου
Εικ. 1 "Η Γέννηση του Χριστού". Τμήμα τοιχογραφίας
έργο Μαρίας Τοτού, Ασπροκκλησιά Καστοριάς 2011
Η απεικόνιση της Παναγίας στην παράσταση της Γεννήσεως του Χριστού απαντάται σε τέσσερις εικονογραφικούς τύπους. [1]
Στον πρώτο εικονογραφικό τύπο η Θεοτόκος ιστορείται καθισμένη προ της φάτνης (εικ.2) εκφράζοντας έτσι τη θεολογική ιδέα της εκ Παρθένου ανώδυνης γεννήσεως του Χριστού[2].
Εικ. 2 "Η Γέννηση του Χριστού", ψηφιδωτό α΄ μισό του 11ου αι.
Ιερά Μονή Οσίου Λουκά, Καθολικό, Βοιωτία.
Η Θεοτόκος απεικονίζεται συνήθως να αγκαλιάζει το Θείο Βρέφος (εικ.2 και 3) και σπανιότερα να το ασπάζεται (εικ.4)
Εικ. 3 "Η Γέννηση του Χριστού, ψηφιδωτό, περ. 1143, Σικελία,
Παλέρμο, Capella Palatina
Εικ. 4 "Η Γέννηση του Χριστού"
Τοιχογραφία απο το Πρωτάτο Αγίου Όρους, 13ος αι.
Δεύτερος εικονογραφικός τύπος και πιο διαδεδομένος στην Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Τέχνη είναι η απεικόνιση της Θεοτόκου ανακαθισμένης[3] ή ημιανακαθισμένης επί διαγωνίως ανακεκλιμένης κλίνης, στην κορυφή όρους το οποίο διαμορφώνεται προ του σπηλαίου (εικ.1). Πρόκειται για συμβολική απεικόνιση της Παρθενίας της Θεοτόκου, διότι εκείνη είναι το όρος το αλατόμητον όπως γράφει ο ιερός υμνογράφος στο τροπάριο της ε΄ Ωδής του Κανόνος του Ακαθίστου Ύμνου:[4]
"Ῥωννύμενοι σθένει σου, πιστῶς ἀναβοῶμέν σοι· Χαῖρε πόλις τοῦ Παμβασιλέως, δεδοξασμένα, καὶ ἀξιάκουστα, περὶ ἧς λελάληνται σαφῶς, ὄρος ἀλατόμητον, χαῖρε βάθος ἀμέτρητον."
Ο εικονογραφικός τύπος της ανακαθισμένης ή ημιανακαθισμένης Παναγίας, υποδηλώνει το μυστήριο της Σαρκώσεως τονίζοντας τη θεία φύση του Χριστού[5] (εικ.5).
Εικ. 5 "Η Γέννηση του Χριστού"
Παναγία Κουμπελίδικη, Καστοριά 17ος αι. (Φωτ. Κώστας Χουλιαράς)
Τρίτος και μεταγενέστερος εικονογραφικός τύπος είναι η απεικόνιση της γονυπετούς Θεοτόκου προ της φάτνης (εικ.6). Πρώτη φορά απαντάται στο καθολικό της Μονής Σταυρονικήτα Αγίου Όρους το 1545 (εικ.7). Αυτόν τον τύπο ασπάζεται και «Η Ερμηνεία της Ζωγραφικής Τέχνης», του Διονυσίου εκ Φουρνά, 18ος αι.[6] και πρόκειται για απεικόνιση με δυτικές επιδράσεις.
Εικ. 6 "Η γέννηση του Χριστού"β΄ μισο 19ου αι.
Φορητή Εικόνα Ι.Ν. Παντανάσσης πόλεως Νάξου
Εικ. 7 "Η Γέννηση του Χριστού"ἐργο Θεοφάνη του Κρητός, 1545-46
Τοιχογραφία Ι.Μ. Σταυρονικήτα Άγιον Όρος, (φωτ. Μανώλη Χατζηδάκη)
Στην εικόνα 8 παρουσιάζεται μία σπάνια παραλλαγή του τρίτου εικονογραφικού τύπου που απομακρύνεται από τα βυζαντινά πρότυπα κατά την οποία η γονυπετής Παναγία κρατάει ένα κόκκινο ύφασμα (που αντικαθιστά τη φάτνη) επάνω στο οποίο είναι ξαπλωμένο το Θείο Βρέφος. Η εικόνα παρουσιάζει έντονες δυτικές επιδράσεις τόσο στη σύνθεση όσο και στην τεχνοτροπία.
Εικ. 8 "Η Γέννηση του Χριστού"
Εικόνα Τέμπλου, β΄ μισό 19ου αι. Καστοριά
Τέταρτος και σπανιότερος εικονογραφικός τύπος είναι ο τύπος της γαλακτοτροφούσας Θεοτόκου όπως απαντάται στον Ιερό Ναό Αγίων Θεοδώρων στη Αίγινα (εικ.9)[7] εμπνευσμένος από το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (11,27) «…μακάρια ἡ κοιλία ἡ βαστάσασα σὲ καὶ μαστοὶ οὓς ἐθήλασας».
Εικ. 9. "Η Γέννηση του Χριστού"
Ιερός Ναός Αγίων Θεοδώρων - "Όμορφη Εκκλησία", Αίγινα, 1289
Στην Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Τέχνη (φορητές εικόνες, μνημειακή ζωγραφική, μικρογραφίες κλπ.) η απεικόνιση της Παναγίας στην παράσταση της Γεννήσεως του Χριστού κατέχει την κεντρική θέση της εικόνας και συνήθως υπερέχει σε μέγεθος από τα άλλα πρόσωπα που απεικονίζονται, εκφράζοντας έτσι την σπουδαιότητα του προσώπου της στο μυστήριο της Σαρκώσεως του Λόγου του Θεού «ο Λόγος σαρξ εγένετο» (Ιω. 1,14)
Πηγές της εικόνας της Γεννήσεως του Ιησού αποτελούν η Αγία Γραφή[8] και η Παράδοση της Εκκλησίας μας, όπως την συνοψίζει το κοντάκιο της εορτής:
«Ἡ Παρθένος σήμερον, τον ὑπερούσιον τίκτει,
καί ἡ γῆ τό Σπήλαιον, τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει.
Ἄγγελοι μετά Ποιμένων δοξολογοῦσι.
Μάγοι δὲ μετά ἀστέρος ὁδοιποροῦσι.
Δι᾿ ἡμᾶς γάρ ἐγεννήθη,
Παιδίον νέον, ὁ πρό αἰώνων Θεός»
____________________
[1] Καλοκύρης Κωνσταντίνος, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφία της Ανατολής και της Δύσεως, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσ/νίκη 1971, σελ.153-154, Δήμζας Χαράλαμπος, Η εικονογραφία της Παναγίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Πτυχιακή Εργασία, Βελλά Ιωαννίνων 2012 σελ. 49-50
[2] Καλοκύρης ο.π.
[3] Βλ. Τσιγαρίδας Ευθύμιος, Τοιχογραφίες Μονής Λατόμου, σελ. 36-39
[4] Καλοκύρης, ο.π.
[5] Γιαννούλης Δημήτριος, Οι τοιχογραφίες των βυζαντινών μνημείων της Άρτας κατά την περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, Εκδόσεις Εταιρείας Ηπειρωτικών Μελετών, Ιωάννινα 2010, σελ. 50-51 και Βλ. Μillet, Rescherches, σελ. 93-169
[6] Καλοκύρης Κωνσταντίνος, Η ζωγραφική της Ορθοδοξίας, Εκδόσεις Πουρναρα, Θεσ/νίκη 1998, σελ.145
[7]Καλοκύρης Κωνσταντίνος, Η Θεοτόκος ο.π. σελ. 59
[8] Καινή Διαθήκη, Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον 2,7-16 και Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον 2,9-11
Πηγές φωτογραφιών
εικ.2: http://www.imtl.gr/
εικ.4: http://www.saint.gr/
εικ.8: http://www.religiousgreece.gr/