Πώς αποκαλύφθηκε από τύχη σπάνια εικόνα της αγίας Φιλοθέης Αθηναίας

Κατάνυξη, όμορφα συναισθήματα και θρησκευτική μυσταγωγία ένιωσαν όλοι όσοι έβλεπαν τον προκαθήμενο της Ελλαδικής Εκκλησίας, Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και Πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμο, να αποκαλύπτει την εικόνα της αγίας Φιλοθέης Μπενιζέλου, ανήμερα της γιορτής της.
Η κατάμεστη αίθουσα του 120χρονου Συλλόγου των Αθηναίων γνώρισε τρεις αιώνες ιστορίας, η οποία κρατήθηκε καλά φυλαγμένη στα σπλάχνα της παλιάς εικόνας της Αθηναίας αγίας. Ήταν στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν ο απόγονος της αγίας, αντιπρόεδρος του συλλόγου
και καθηγητής της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής Θεοδόσιος Β(Μπ)ενιζέλος (1821-1900) προσέφερε την εικόνα της.

Πέρασε από τότε περισσότερο από ένας αιώνας - ο πόλεμος του 1897, η καταστροφή του αρχείου του συλλόγου από πυρκαγιά, οι μετακινήσεις από κτίριο σε κτίριο, Βαλκανικοί και δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι. Ανάμεσα στα ελάχιστα που σώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου ανήκει και η εικόνα της αγίας Φιλοθέης. Εμεινε για να θυμίζει στους γηγενείς της πρωτεύουσας την υποχρέωσή τους να τιμούν τη γυναίκα η οποία διέθεσε τα πάντα για τους συνανθρώπους της και μαρτύρησε για την πίστη και τα ιδανικά της.

Η ιστορία, όμως, της εικόνας της αγίας Φιλοθέης, η οποία ανήκει στον Σύλλογο των Αθηναίων, είναι πράγματι συγκινητική. Στην πραγματικότητα, αποκαλύφθηκαν τρεις εικόνες και τρεις τεχνοτροπίες. Ο συντηρητής Γεώργιος Μαστρογιάννης, που ανέλαβε το έργο, παρουσίασε με εικόνες και βίντεο την αποκάλυψη. Επρόκειτο για μια εικόνα 54,5 εκ. Χ 44,1 εκ., ζωγραφισμένη πάνω σε τέσσερις τεγίδες οι οποίες συγκρατιόνταν από δύο κάθετα τρέσα. Ολοι πίστευαν ότι ήταν έργο του 19ου αιώνα και πριν από τρεις δεκαετίες περίπου είχε γίνει η τελευταία συντήρησή της. Με το πέρασμα του χρόνου είχαν επέλθει φθορές οι οποίες καθιστούσαν επιτακτική την ανάγκη συντήρησής της. Ομως, πριν από την έναρξη των εργασιών, υπήρχαν στοιχεία πάνω στην εικόνα τα οποία γεννούσαν ερωτήματα. Ορισμένα από αυτά ήταν η χρήση λεπτών τεγίδων (μόνο 1,5 εκατοστό), η βιομηχανική κοπή του ξύλου δεξιά και αριστερά, αλλά και οι πολλές επεμβάσεις αποκατάστασης που είχε υποστεί. Μεταξύ αυτών, η αντικατάσταση σε τέσσερα σημεία του ξύλινου φορέα με νεότερο, με την αντίστοιχη νέα προετοιμασία και ζωγραφική, και οι πολλές συμπληρώσεις προετοιμασίας και ζωγραφικής, κυρίως στις συναρμογές των ξύλων.

Αφού ολοκληρώθηκαν οι απαραίτητες ξυλουργικές εργασίες και οι στερεώσεις, ακολούθησε σειρά μη καταστρεπτικών μεθόδων διερεύνησης, που περιελάμβαναν φωτογραφίσεις στο υπεριώδες, στο υπέρυθρο και οπτική μικροσκοπία. Μετά και την αφαίρεση του ιδιαίτερα οξειδωμένου βερνικιού, παρατηρήθηκε αναντιστοιχία μεταξύ του προσώπου και των χεριών της αγίας. Υπήρχαν διαφορετικό ζωγραφικό ύφος, διαφορετική χρωματική παλέτα και διαφορετική ποιότητα χρωστικών. Η έρευνα συνεχίστηκε με την ακτινογράφηση της εικόνας, η οποία μας αποκάλυψε ένα παλαιό και στη συνέχεια ένα ακόμα παλαιότερο πρόσωπο, ζωγραφισμένο από κάτω και διατηρημένο σε πολύ καλή κατάσταση. Ετσι, αποφασίστηκε η αποκάλυψη του αρχικού προσώπου, η οποία θα βοηθούσε στη χρονολόγηση, αλλά κυρίως στην ανάδειξη και την παρουσίαση των αυθεντικών στοιχείων της εικόνας, στοιχείων τα οποία είχαν χαθεί λόγω των πολλών αισθητικών επεμβάσεων. Μετά την αποκάλυψη του παλαιότερου προσώπου αλλά και την ολοκλήρωση των καθαρισμών και την αφαίρεση των επιζωγραφίσεων, επήλθε αισθητική ισορροπία στο έργο. Με λίγα λόγια, επρόκειτο για μια τεράστια αποκάλυψη που προέκυψε από τύχη (ή, καλύτερα, με τη βοήθεια του Θεού).

Στην παρουσίαση ακούστηκαν συγκλονιστικές και άγνωστες ιστορικές ειδήσεις, στο επιβλητικό εντευκτήριο των παλιών Αθηναίων, για το πώς μεθοδεύτηκε η αρπαγή της περιουσίας της αγίας, τα «προικιά» της, όπως τα αποκάλεσε ο πρόεδρος του συλλόγου Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς, αποκαλύπτοντας τις μεθοδεύσεις με επίσημα έγγραφα της εποχής της βαυαροκρατίας. Επίσης, για το πώς και πότε σώθηκε ο τάφος της, η Κρύπτη της Αγίας Φιλοθέης, στην ομώνυμη περιοχή, από τα φουρνέλα που πλησίαζαν στα μέσα της δεκαετίας του 1920. Ο Λάμπρος Καλλιφρονάς, παλαιός δήμαρχος Αθηναίων και πρόεδρος του συλλόγου, έβαλε τον θεμέλιο λίθο (1936) και ο σύλλογος κατέβαλε τα έξοδα για τη διαμόρφωση της Κρύπτης, που είναι σήμερα ένα από τα σημαντικά θρησκευτικά μνημεία της πρωτεύουσας. Επίσης, έγινε λόγος και για την εγκαταλελειμμένη μονή της αγίας, με την επισήμανση ότι πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα μνημεία μας και ίσως το μοναδικό βυζαντινό μοναστικό κτιριακό σύνολο που διαθέτουμε στην ευρύτερη περιοχή των Αθηνών.

Εν τέλει, αποδείχθηκε ότι τρεις διαφορετικές εικόνες συνυπήρχαν πάνω στα ίδια ξύλα. Η αφαίρεση διάφορων υλικών πλήρωσης στο άνω τμήμα της εικόνας μάς αποκάλυψε τμήμα της κόκκινης περιμετρικής ταινίας, αλλά και σημάδια από χειροποίητη κοπή στο ξύλο. Αυτό οδήγησε στο συμπέρασμα ότι η βιομηχανική κοπή στις δύο πλαϊνές έδρες είναι μεταγενέστερη, αλλά και ότι το πλάτος της εικόνας ήταν μεγαλύτερο. Εικάζεται, λοιπόν, ότι όχι μόνο το πλάτος, αλλά και το μήκος της εικόνας ήταν μεγαλύτερο, αφού οι τετράγωνες διαστάσεις σε εικόνες αυτής της θεματολογίας δεν συνηθίζονται. Το πιθανότερο όλων είναι η αγία να εικονιζόταν αρχικά ολόσωμη και οι διαστάσεις της εικόνας να ήταν 120 εκ. Χ 60 εκ. Η εικόνα χρονολογείται από τα τέλη του 17ου - αρχές 18ου αιώνα και συγκαταλέγεται στις παλαιότερες γνωστές απεικονίσεις της αγίας, η οποία ταξίδεψε τρεις αιώνες, προτού μας αποκαλυφθεί. Στην τελετή που έγινε, τιμήθηκε και η τελευταία απόγονος της αγίας Φιλοθέης, η Φιλοθέη Μπενιζέλου Δέδε, η οποία είναι μέλος του συλλόγου, συνεχίζοντας τη μακρά παράδοση της οικογένειάς της.