Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο: Ο παλαιοχριστιανικός ιερός ναός της Παναγίας Πρωτόθρονης

Η μεγάλη ενοριακή εκκλησία του Χαλκείου στην περιοχή της Τραγαίας βρίσκεται δίπλα στον κεντρικό οδικό άξονα του νησιού. Την ακριβή χρονολογία κατασκευής της δεν τη γνωρίζουμε. Τοποθετείται όμως με βεβαιότητα στην παλαιοχριστιανική περίοδο (6ος – 7ος αιώνας).Είναι μάλιστα ένα από τα ελάχιστα μνημεία στον ελλαδικό χώρο που διασώζει προεικονομαχικές τοιχογραφίες (δηλαδή αγιογραφίες πριν από την εικονομαχική φάση 726 – 843).

Είναι ναός αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Η επωνυμία του προφανώς συνδέεται με το γεγονός ότι εκεί ήταν η καθέδρα του Μητροπολίτη Παροναξίας, αφού στους μεσοβυζαντινούς χρόνους η Τραγαία ήταν το κέντρο του νησιού. Στους δεκατέσσερις αιώνες συνεχόμενης λειτουργίας του δέχτηκε αρκετές οικοδομικές επεμβάσεις και μετατροπές προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες που κατά περιόδους προέκυπταν (εικ. 2). Η μακρόχρονη ιστορία του μνημείου παρουσιάζει κενά, όμως οι σωζόμενες μεσοβυζαντινές επιγραφές και τα πατριαρχικά σιγίλλια διασώζουν πλήθος σημαντικών πληροφοριών και ξεκαθαρίζουν κάπως το θολό ιστορικό τοπίο. 

Ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν βασιλική, δηλαδή είχε τη μορφή ενός ορθογώνιου κτιρίου χωρισμένου σε κλίτη. Από αυτή τη φάση διασώζεται μέχρι σήμερα η κεντρική αψίδα του ιερού και το ημικυκλικό σύνθρονο με τις τέσσερις βαθμίδες, ένα από τα αρχαιότερα στην επικράτεια (εικ. 3-4). (Το σύνθρονο είναι η σειρά καθισμάτων που βρίσκεται πίσω από την Αγία Τράπεζα. Στον κεντρικό θρόνο κάθεται ο Επίσκοπος, ενώ στις υπόλοιπες θέσεις οι ιερείς που συλλειτουργούν μαζί του). Κατά τη διάρκεια του 9ου αιώνα γίνεται μετατροπή στον τύπο του ναού. Στην ήδη υπάρχουσα βασιλική, που ήταν επίμηκες κτήριο όπως είπαμε, τοποθετείται τρούλος που έως τότε δεν υπήρχε. Έτσι μαζί με τις υπόλοιπες απαραίτητες επεμβάσεις στη στέγη του μνημείου, από βασιλική μετατρέπεται σε μεταβατικό σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλο ναό (εικ. 5-6). 

Το έτος 1052 γίνεται μεγάλη ανακαίνιση στην εκκλησία της Πρωτόθρονης. Η ανακαίνιση αυτή μαρτυρείται από μια πολύ σημαντική επιγραφή που είναι χαραγμένη σε μαρμάρινο κοσμήτη και σήμερα είναι εντοιχισμένη στην πρόσοψη, στη βάση του μεγάλου τρίλοβου καμπαναριού. Η επιγραφή αναφέρει τα ακόλουθα : «Θεοτόκε Δέσποινα καί Μήτηρ τοῦ Κυρίου, σκέπε, φρούρει, φύλαττε τούς σούς [οἰ]κέτας τούς ἀνακαινίσαντας τόν ἔνδοξον ναόν σου, Λέοντα θεοφιλέστατον ἐπίσκοπον καί Νικήταν Πρωτοσπαθάριον καί Τουμάρχην Ναξίας καί Στέφανον κόμητα τόν Καμηλάρην καί τούς ἐν πίστει ἐν φόβω εἰσιόντας ἁγίασον αὐτοῖς..». Ως ανακαινιστές αναφέρονται τα ονόματα του Επισκόπου Λέοντα, του Νικήτα που ήταν Πρωτοσπαθάριος και Τουμάρχης (δηλαδή στρατιωτικός διοικητής του νησιού) και του Στέφανου Καμηλάρη που ήταν Κόμης (δηλαδή διοικητικός άρχοντας του τόπου). Επομένως, οι επικεφαλείς των τριών εξουσιών, της εκκλησίας, του στρατού και της διοίκησης δωρίζουν χρήματα στο ναό για να γίνουν εργασίες ανακαίνισης. Μετατροπές και διαμορφώσεις μικρότερης κλίμακας γίνονται και τα επόμενα χρόνια. 

Η σπουδαιότητα του μνημείου έγκειται και στον πολύ πλούσιο τοιχογραφικό του διάκοσμο. Στο ναό έχουν αποκαλυφθεί και διασώζονται τοιχογραφίες πέντε διαδοχικών φάσεων. 

Το πρώτο στρώμα ανάγεται στην παλαιοχριστιανική περίοδο, χρονολογείται από το Νικόλαο Ζία - καθηγητή Ιστορίας της τέχνης του Πανεπιστημίου Αθηνών – στον 6ο με 7ο αιώνα και διασώζει παραστάσεις μόνο μέσα στο Ιερό. Στο δεύτερο στρώμα υπάρχουν ανεικονικές τοιχογραφίες που χρονολογούνται στον 9ο αιώνα, την εποχή της Εικονομαχίας και απεικονίζουν μεγάλους σταυρούς κάτω από τοξοστοιχίες (εικ. 7 Σταυρός κάτω από τοξοστοιχία)

. Η επόμενη ζωγραφική φάση (τρίτη) ανάγεται στα μέσα του 11ου αιώνα (1052). Περιλαμβάνει την πρώτη αγιογράφηση του τρούλου (εικ. 8 Το πλήρες ανάπτυγμα του τρούλου) καθώς και παραστάσεις όπως ο Ευαγγελισμός, ο Ασπασμός της Θεοτόκου με την Ελισάβετ, η Εις Άδου Κάθοδος και η Άρνηση του Πέτρου. Το τέταρτο στρώμα χρονολογείται στο τέλος του 11ου αιώνα με αρχές του 12ου και αφορά τη δεύτερη απεικόνιση του τρούλου. Η πέμπτη και τελευταία φάση τοιχογράφησης ανάγεται στην παλαιολόγεια περίοδο (13ος αιώνας) και περιλαμβάνει τους Ιεράρχες του Ιερού Βήματος, τη Δέηση και τον Ευαγγελισμό (εικ. 9 Ο Ευαγγελισμός στο νότιο τοίχο του Ιερού).

Συνοψίζοντας θα λέγαμε πως ο ναός της Πρωτόθρονης αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία όχι μόνο της Νάξου αλλά της Ελλάδας. Τόσο τα αρχιτεκτονικά της χαρακτηριστικά, όσο και τα πέντε επάλληλα ζωγραφικά της στρώματα αποτελούν στοιχεία που σπάνια συναντώνται. 

_________________