Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει για τον ερευνητή και τον αρχαιολάτρη η Καστοριά. Στις ανηφοριές και στα καλντερίμια της, ανάμεσα σε παλιά αρχοντικά και σύγχρονες πολυκατοικίες, θα συναντήσει κομψούς βυζαντινούς ναούς, θ’ αντικρίσει ταπεινές εκκλησίες της Τουρκοκρατίας.
Η αξιόλογη εικόνα του αγίου Νικολάου, όπου βρίσκεται
και η θεματική μικροπαράσταση
(διακρίνεται στο άνω μέρος τής εικόνας, εντός λευκού πλαισίου).
“Κάρτα ευλογίας”της Ιεράς Μητρόπολης Καστοριάς.
Στις εκκλησιές αυτές θα θαυμάσει πληθώρα εκλεκτών χριστιανικών έργων, που με τις παραστάσεις τους αποτελούν σπουδαία πηγή πληροφοριών για τη ζωή και τις ασχολίες των Καστοριανών του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας.
Ένα τέτοιο αξιόλογο έργο σώζεται στη μεταβυζαντινή εκκλησία του αγίου Νικολάου και του Αγίου Χαραλάμπους πόλης Καστοριάς. Πρόκειται για μία φορητή εικόνα του 19ου αιώνα που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον για τις παραστάσεις που έχει. Συγκεκριμένα, γύρω από τη σεπτή μορφή του αγίου Νικολάου έχουν φιλοτεχνηθεί πολυπρόσωπες σκηνές από το βίο και τα θαύματα του. Σε μία απ’ αυτές τις σκηνές εικονίζεται ο ίδιος ο Άγιος να προσέρχεται ως μικρός μαθητής στο σχολείο του, για να μάθει τα πρώτα του γράμματα
Ο αγιογράφος με μεγάλη παραστατικότητα και χαρακτηριστική άνεση, έχει απεικονίσει ένα σχολείο της εποχής του (19ος αιώνας) σαν το σχολείο του αγίου Νικολάου (3ος – 4ος αιώνας). Αυτός ο αναχρονισμός είναι κάτι το συνηθισμένο στην τέχνη. Ο καλλιτέχνης δεν ακριβολογεί πάντα, αλλά πολλές φορές αυθαιρετεί, τόσο στα πρόσωπα όσο και στην ατμόσφαιρα της εποχής στην οποίαν αναφέρεται. Για παράδειγμα, οι αγγειοπλάστες της κλασσικής Ελλάδας εικόνιζαν τους ήρωες του Τρωικού Πολέμου με στολές και όπλα της δικής τους μεταγενέστερης εποχής.
Αυτήν την αρχή της “ελευθερίας στην τέχνη” ακολούθησε και ο λαϊκός ζωγράφος της εικόνας που περιγράφουμε.Ο Καστοριανός (;) αγιογράφος “αυθαίρετων” απεικόνισε τον άγιο Νικόλαο ως μαθητή ενός σχολείου της Τουρκοκρατίας. Η απεικόνιση αυτή είναι αξιοπρόσεχτη και πολύ ενδιαφέρουσα, διότι μας δίνει στοιχεία για τα σχολεία, τους δασκάλους, τους μαθητές καθώς και τα μέσα και όργανα γραφής του 19ου αιώνα.
Ας δούμε όμως αναλυτικά την παράσταση. Στο δεξιό μέρος της σκηνής εικονίζεται ο δάσκαλος του σχολείου, γέρος και μακρυγένης. Κάθεται σε μεγαλοπρεπή θρόνο και η αμφίεση του δείχνει πως ήταν ιερέας. Φοράει ένα είδος γαλάζιου ποδήρη χιτώνα. Εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων, έχοντας τα χέρια του απλωμένα εμπρός και ατενίζοντας τους μαθητές του. Πίσω από το δάσκαλο στέκεται όρθιος και με πολύ σεβασμό ο μαθητής – βοηθός του, ο πρωτόσχολος. Στο κέντρο περίπου του πίνακα βρίσκεται η ομάδα των μικρών μαθητών του σχολείου. Τρεις αντιπροσωπευτικές παιδικές μορφές κρατούν από μία ξύλινη πινακίδα στο δεξί τους χέρι. Όλοι τους κοιτάζουν με σεβασμό και φόβο το δάσκαλο τους και κάθονται σε σκαμνιά. Στο κεφάλι φορούν ψηλό ιδιόμορφο σκούφο, δείγμα φαίνεται της μαθητικής τους ιδιότητας. Τέλος στο αριστερό άκρο της παράστασης εικονίζεται με μεγάλη επιτυχία ο μικρός άγιος Νικόλαος να οδηγείται απ’ τη μητέρα του στο σχολείο. Με συγκίνηση βλέπουμε το μικρό άγιο, τον πρώτο καιρό που πήγε στο Δημοτικό σχολείο, και μάλιστα την πρώτη – πρώτη μέρα, που η μητέρα του κρατώντας τον από το χέρι τον οδήγησε και τον παρέδωσε στο δάσκαλο. Ο μαθητής άγιος κοντοστέκεται αναποφάσιστος, με το χέρι του σφηνωμένο βαθιά στην μεγάλη χούφτα της μάνας του.
Ο μεταβυζαντινός ναός των Αγίων Νικολάου και Χαραλάμπους
πόλης Καστοριάς, όπου βρίσκεται η παρουσιαζόμενη εικόνα.
Η όλη οργάνωση της παράστασης είναι καλώς υπολογισμένη. Μολονότι το κέντρο της σκηνής κατέχουν οι μορφές των μικρών ανώνυμων μαθητών, το βλέμμα τού θεατή άθελα κατευθύνεται στο μικρό άγιο με το φωτοστέφανο. Ο αγιογράφος πέτυχε να τον προβάλλει περισσότερο από κάθε άλλη μορφή της σύνθεσης.
Ύστερα από την λεπτομερή ανάλυση της σκηνής του σχολείου, απ’ την εικόνα του αγίου Νικολάου, νομίζω είναι χρήσιμο να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα Η όλη απεικόνιση δείχνει, πως οι δάσκαλοι και οι μαθητές της τουρκοκρατούμενης Καστοριάς, δεν γνώριζαν την άνεση των σύγχρονων διδακτηρίων, ούτε και διέθεταν τα πάμπολλα εποπτικά μέσα διδασκαλίας των ημερών μας. Παρ’ όλα αυτά όμως, η παιδεία και τα γράμματα άνθισαν νωρίς στην Καστοριά κι έδωσαν αγλαούς καρπούς.