α΄.
Παλαιὰ στὰ Κοινόβια ὑπῆρχε πολὺ ἀγωνιστικὸ πνεῦμα, εὐλάβεια, ἀδελφωσύνη. Ὅταν ἐρχόταν κάποιος γιὰ δόκιμος, οἱ πατέρες ἀμέσως ἀπὸ τὴν καρδιά τους προσπαθοῦσαν νὰ τὸν ἀναπαύσουν καὶ γέμιζαν τὸ κελλί του ἄλλος μὲ ἀναπτῆρα, ἄλλος μὲ ὡρολόγι, μὲ σκαμνάκι, μὲ λάμπα κ.λ.π., τὰ ὁποῖα φύλαγαν ἀπὸ τὰ γεροντάκια ποὺ πέθαιναν.
Κυριαρχοῦσε τότε ἡ ἀντίληψη νὰ ἀναπαύσουν τὸν ἀδελφό. Εἶχαν σὲ εὐλάβεια καὶ ὑπόληψη τοὺς ἀγωνιστὲς ποὺ ἀγαποῦσαν τὴν Ἐκκλησία καὶ ὄχι τοὺς ἀργόσχολους, ἢ αὐτοὺς ποὺ ἀγαποῦσαν τὸν περισπασμό. Μία φορὰ τὸ εἰκοσιτετράωρο ἔτρωγαν μία σούπα νεροζούμι. Φωτιὰ στὸ κελλὶ δὲν ἄναβαν.
Ὑπῆρχε μία ἐλευθερία ποὺ πήγαζε ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ ὑπακοή, καὶ σὲ ἕνα τέτοιο περιβάλλον καὶ σὲ μία τέτοια ἀτμόσφαιρα ἀφομοιωνόταν ὁ νέος μοναχός. Ὁ νέος μοναχός, ποὺ ἦταν ἕνα μπουμπούκι, εὕρισκε τὸ κατάλληλο κλίμα γιὰ νὰ ἀνθήσει καὶ νὰ καρποφορήσει· δὲν γινόταν ὅπως σήμερα, ποὺ σὲ πολλὰ Μοναστήρια ὑπάρχει ἕνα στρατιωτικὸ πνεῦμα καὶ μία ἀῤῥωστημένη ὑπακοή, ὁπότε τὸ μπουμπούκι συνέχεια χτυπιέται ἀπὸ βροχὲς καὶ παγωνιές, καὶ δὲν μπορεῖ νὰ ἀνθίσει. Ὑπῆρχαν τότε εὐλαβεῖς Γέροντες ποὺ ἔδιναν καλὸ παράδειγμα.
***
β΄.
Σήμερα (1976) δυστυχῶς γιὰ πολλοὺς Ἁγιορεῖτες, ὅλη ἡ πνευματικότητα εἶναι πόσους πατέρες ἔχει τὸ Μοναστήρι καὶ κάθε πόσο κοινωνοῦν.
***
γ΄.
Οἱ γυναῖκες εἶναι ἀδύναμες. Τὰ γυναικεῖα Μοναστήρια ἔχουν ἀνάγκη ἀπὸ μία ἀνδρικὴ σκιά. Ἕναν Πνευματικό.
***
δ΄.
Ὅποιος μιλᾶ ἢ γράφει γιὰ τοὺς Ἁγίους Πατέρες καὶ δὲν ἔχει καθαρισθῆ ἀπὸ τὰ πάθη, μοιάζει μὲ τενεκὲ ποὺ μέσα ἔχει μέλι, ἀλλὰ μυρίζει πετρέλαιο.
***
ε΄.
Ὁ προκομμένος ἄνθρωπος, ὅπου καὶ νὰ βρεθῆ, εἶτε στὸν γάμο εἶτε στὸν μοναχισμό, θὰ εἶναι ἐπιτυχημένος, ἔστω καὶ ἂν πάρει λάθος δρόμο ἀπὸ κακὴ διάγνωση τοῦ Πνευματικοῦ του.
***
στ΄.
Στὸν ἀρχάριο, στὸ μικρὸ παιδὶ καὶ στὸ πολὺ εὐαίσθητο, ὁ Θεὸς δὲν ἐπιτρέπει νὰ δοῦν καλὰ τὸν ἑαυτό τους, γιατὶ θὰ πέσουν σὲ ἀπόγνωση.
***
ζ΄.
Οἱ Χριστιανοί, παλαιά, εἶχαν πιὸ πολλὴ εὐλάβεια στὸ ἀντίδωρο, ἀπὸ ὅ,τι πολλοὶ μοναχοὶ σήμερα στὴν θεία Κοινωνία.
***
η΄.
Ὅταν στὴν προσευχὴ δὲν νιώθουμε παρηγοριὰ καὶ χαρά, ὅπως τὸ μικρὸ παιδὶ ποὺ πηγαίνει στὴν ἀγκαλιὰ τῆς μάννας του, τότε ἢ κάποιον ἔχουμε πληγώσει μὲ τὴν συμπεριφορά μας καὶ τὴν σκληρότητα ἢ ὑπάρχει ὑπερηφάνεια.
***
θ΄.
Πολὺ βοηθᾶ τὸν μοναχὸ ἡ ἔρημος, γιατὶ ἀποφεύγει τοὺς περισπασμούς. Ἡ ζωὴ στὴν ἔρημο εἶναι ἁπλὴ καὶ μπορεῖ ὁ μοναχὸς νὰ δοθῆ ὁλόκληρος στὰ πνευματικά.
***
ι΄.
Ὁ ἄνθρωπος ποὺ ἔχει ταπείνωση, καὶ νὰ ξεκλίνει κάποτε, τὸν σκεπάζει ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ ὁ ὑπερήφανος εἶναι σὰν τὸ χαλασμένο τιμόνι ποὺ πάντοτε βαδίσει στραβά, ἢ σὰν ἕνα πριόνι σιγιασμένο (τροχισμένο) ἀπὸ τὴν μία πλευρά.
***
ια΄.
Ὅταν γλυκανθῆ κανεὶς στὴν εὐχή, δὲν θέλει νὰ βγῆ ἀπὸ τὸ Κελλί του. Τότε ἡ εὐχὴ δὲν κουράζει, ἀλλὰ ξεκουράζει. Ὅταν ἐμεῖς δὲν θέλουμε νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὸ Καλύβι μας, ἀλλὰ ἀπὸ ἀγάπη βγαίνουμε καὶ θυσιάζουμε τὴν ἡσυχία μας χάριν κάποιου ἀδελφοῦ, τότε ὁ Θεὸς βλέπει τὴν ἀγάπη μας καὶ ἀναπληρώνει.
***
ιβ΄.
Γιὰ τοὺς δρόμους στὸ Ἅγιον Ὄρος, ὁ Ἅγιος Νεῖλος εἶχε προφητέψει ὅτι θἄρθη καιρὸς ποὺ τὸ Ἅγιον Ὄρος θὰ ζωσθῆ ὅλο μὲ μία κορδέλα πανί, καὶ ὅτι τὸ Ἅγιον Ὄρος θὰ μείνει ἀπὸ τὸν Ἅγιο Παῦλο καὶ πέρα.
***
ιγ΄.
Νὰ φερόμαστε μὲ ἁπλότητα πρὸς τοὺς ἄλλους καὶ νὰ δεχόμαστε τὶς παρατηρήσεις ἁπλά. Ἂν κινῆται κανεὶς ἁπλὰ καὶ μὲ καλοὺς λογισμοὺς χαίρεται ὅταν τὸν μαλώνουν.
***
ιδ΄.
Νὰ ἔχεις πάντα ἕνα βιβλίο ἀνοιχτὸ πάνω στὸ τραπέζι, γιὰ νὰ μὴν βρίσκει εὐκαιρία ὁ διάβολος νὰ φέρνει λογισμούς.
***
ιε΄.
Στὴν καλογερική, τὸ καλὸ εἶναι ὅτι καθαρίζουν οἱ λογισμοί, ἐπειδὴ βλέπει καὶ ἀκούει κανεὶς καλὰ πράγματα.
***
ιστ΄.
Λίγη μελέτη καὶ πολὺ εὐχή. Στὴν προσευχὴ καὶ στὴν λατρεία πρέπει νὰ συμμετέχουμε μὲ ὅλη μας τὴν καρδιά.
***
ιζ΄.
Κάποτε, μοῦ παρουσιάστηκε ὁ σατανᾶς καὶ μοῦ εἶπε: «Ἐγὼ εἶμαι ὁ Χριστός, προσκύνα με». Τοῦ ἀπήντησα: «Ἐγὼ τὸν Χριστόν μου πάντα τὸν προσκυνῶ. Καὶ ἂν ἤσουν ὁ Χριστός, δὲν θὰ μοῦ ζητοῦσες νὰ σὲ προσκυνήσω».
***
ιη΄.
Οἱ μοναχοί, πρέπει ἰδιατέρως νὰ τιμοῦν τὰ Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου, γιατί, ὅπως ἡ Παναγία εἰσῆλθε εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων καὶ οἱ μοναχοὶ εἰσέρχονται μὲ τὴν κουρά τους στὴν ἁγία ζωὴ τῆς μοναχικῆς πολιτείας.
***
ιθ΄.
Γιὰ τοὺς μὴ προχωρημένους πνευματικά, ἡ ἐξωτερικὴ ἀκαταστασία δείχνει τὴν ἐσωτερική.
***
κ΄.
Ἂν δὲν ὑπάρχει ἀνδρικὸ φρόνημα, δὲν ὑπάρχει προκοπή. Ἀνδρισμὸς εἶναι ὅταν δίνεσαι ὁλόκληρος μὲ ἐμπιστοσύνη στὸν Θεό. Αὐτὸς ποὺ ἔχει ἀνδρισμό, ἔχει καὶ ἀγάπη καὶ ὁ Θεὸς τὸ ὑπολογίζει.
***
κα΄.
Ἄκουσα ὅτι αὐτὲς τὶς μέρες κουνιέται τὸ καντήλι τῆς Παναγίας στῶν Ἰβήρων. Ἡ Παναγία προσπαθεῖ νὰ μᾶς ἀφυπνίσει γιὰ νὰ μετανοήσουμε, ἀλλὰ οἱ σημερινοὶ ἄνθρωποι δὲν κουνιοῦνται, ὅσο καὶ ἂν κουνιοῦνται τὰ καντήλια.
***
κβ΄.
Βοηθᾶ ὅταν προσεύχεται κανεὶς σὲ βουνὰ καὶ ὄχι σὲ χαράδρες καὶ κλεισοῦρες. Καὶ ὁ Χριστὸς στὰ βουνὰ πήγαινε καὶ προσευχόταν. Ἔτσι ἀνοίγει ὁ νοῦς καὶ τὰ αἰσθήματα. Γι’ αὐτὸ οἱ ἄνθρωποι τῆς Ἠπείρου καὶ τῶν βουνῶν ἔχουν μία λεβεντιά.
***
κγ΄.
Ὅταν κάποιος εἶναι νευριασμένος, καλύτερα νὰ μὴν τοῦ μιλήσεις καθόλου, ἔστω καὶ μὲ καλὸ τρόπο. Διότι μοιάζει μὲ τὸν πληγωμένο, ποὺ δὲν δέχεται οὔτε τὸ καὶ τὸ χάδι, γιατὶ ἐρεθίζει τὶς πληγές του.
***
κδ΄.
Ἡ ψυχὴ καὶ τὸ πνεῦμα ποὺ ἀναφέρονται στὴν Ἁγία Γραφή, δὲν εἶναι δύο διαφορετικὰ πράγματα, ὅπως ἔλεγε ὁ Μακράκης. Παραδείγματος χάριν: «Μεγαλύνει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον καὶ ἠγαλλίασε τὸ πνεῦμά μου.
***
κε΄.
Δὲν πρέπει νὰ λεπτολογοῦμε, ἂν κάποιος πῆ κάτι ἀπὸ ἁπλότητα δογματικῶς ἄστοχο· πρέπει νὰ τὸ παίρνουμε μὲ καλὸ λογισμό, διότι ὁ Θεὸς θὰ κρίνει μὲ τὸν δικό του τρόπο.
***
κστ΄.
Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἁμαρτάνει, ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ τὸν ἐγκαταλείπει. Ὅταν μετανοήσει, πάλι ἐπανέρχεται καὶ καθαρίζεται τελείως· μόνο ποὺ μένει ἕνα σημάδι ἀπὸ τὸν λεκέ, ποὺ καὶ αὐτὸ εἶναι καθαρὸ ὅσο καὶ τὸ ἄλλο. Ἡ ἕνα σημάδι στὸ σημεῖο ποὺ κόλλησε ἡ λαμαρίνα μὲ ὀξυγονοκόλληση τόσο καλά, ποὺ οὔτε λίμα δὲν τὸ πιάνει.
***
κζ΄.
Μοῦ ἔλεγε ἕνας μάγος ὅτι, ὅταν ἀνάβει κερὶ καθαρό, τὰ δαιμόνια δὲν τολμοῦν νὰ πλησιάσουν ὅταν τὰ καλῆ, ὅπως πλησιάζουν ὅταν ἀνάβει σπαρματσέτο.
***
κη΄.
Ἡ ἐποχή μας εἶναι πολὺ δύσκολη. Καὶ πρέπει σήμερα οἱ Χριστιανοὶ νὰ κάνουν πολλὴ ὑπομονή, γιὰ νὰ ἔχουν μεγάλο μισθό. Πολλοὶ Ἅγιοι θὰ ἐπιθυμοῦσαν νὰ ζοῦσαν στὴν σημερινὴ ἐποχή, γιὰ νὰ ἔχουν μεγαλύτερο μισθό.
***
κθ΄.
Ἡ βασκανία εἶναι ἕνας ζῆλος μὲ κακία καὶ φθόνο. Πρέπει ὁ ζῆλός μας νὰ εἶναι καλὸς χωρὶς κακία. Αὐτὸ μποροῦμε νὰ τὸ καταλαβαίνουμε, ὅταν δοῦμε ποὺ ζηλεύουμε, καὶ ἔχει πάθει κακό. Ἂν χαροῦμε, τότε ὁ ζῆλος ἔχει κακία.
***
λ΄.
Ἡ εὐλογία καὶ ἡ εὐχὴ πιάνουν, ὅταν εἶναι ἀπὸ τὴν καρδιά. Γι’ αὐτὸ ὁ Ἰσαὰκ εἶπε στὸν Ἠσαῦ νὰ τοῦ φέρει νὰ φάει νὰ εὐφρανθῆ ἡ καρδιά του, γιὰ νὰ τὸν εὐλογήσει.
***
λα΄.
Πρέπει ὁ λογισμὸς ἑνὸς φιλότιμου νὰ κλίνει περισσότερο στὴν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, στὴν θυσία Του, ἐνῶ ἑνὸς σκληροῦ στὴν κρίση, στὴν ἀνταπόδοση· ἀναλόγως δηλαδή.
***
λβ΄.
Πρέπει νὰ ἀγωνισθοῦμε νὰ ξεῤῥιζώσουμε τὰ μεγάλα πάθη, διότι ξεῤῥιζώνοντας ἕνα μεγάλο πάθος, ξεῤῥιζώνονται καὶ πολλὰ ἄλλα μικρά.
***
λγ΄.
Ἡ ταπείνωση καὶ ἡ ἀγάπη, νά, αὐτὸ εἶναι τὸ πᾶν.
***
λδ΄.
Ὁ διάβολος ἔπεσε ἀπὸ τὴν ὑπερηφάνειά του. Πά, πά, φοβερὸ πρᾶγμα! Ὁ πρῶτος ἄγγελος, καὶ ἔγινε ἐχθρὸς τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν ἀνθρώπων. Δὲν πρέπει νὰ αἰσθάνεται κανεὶς μῖσος, ἀλλὰ συμπάθεια, οἶκτο γιὰ τὸ κατάντημά του.
***
λε΄.
Ἦρθε μία φορά, στὸ Καλύβι τοῦ παπα-Τύχωνα ἕνας διᾶκος πολὺς παχύς, καὶ τοῦ εἶπα νὰ κάνει συνέχεια ἐνάτες. Μετὰ ἀπὸ κάμποσο καιρό, τὸν συνάντησα στὴν Δάφνη καὶ δὲν τὸν γνώρισα, διότι εἶχε ἀδυνατίσει. Ὅταν κανεὶς δὲν τρώει πολύ, ἀλλὰ τρώει συχνά, τότε ὁ ὀργανισμός του παίρνει ἀπ’ αὐτὰ ποὺ τρώει. Ὅταν ὅμως κάνει ἐνάτη, τότε παίρνει βιταμίνες ἀπὸ τὸ ψυγεῖο. Ἡ καλοφαγία καὶ ἡ καθιστικὴ ζωή, κάνει τὰ μικρὰ παιδιὰ παχειά, καὶ μερικὰ καταντοῦν τὰ καημένα παράλυτα.
***
λστ΄.
Ἕνας ἡλικιωμένος, ποὺ γιὰ πολλὰ χρόνια δὲν ἀναπαύεται πουθενά, αὐτὸς θὰ βρεῖ ἀνάπαυση, ἂν κοιτάξει τὸν ἑαυτό του καὶ κάνει ἐργασία στὸν παλαιὸ ἄνθρωπο. Δὲν θὰ βρεῖ ἀνάπαυση οὔτε ἐδῶ οὔτε ἐκεῖ, ἀλλὰ ἐδῶ, στὴν καρδιά. Ἄλλο, ἂν κανεὶς εἶναι στὶς ἀρχὲς καὶ ψάχνει μὲ ταπείνωση νὰ βρῆ κάτι.
***
λζ΄.
Πρέπει ὁ καθένας νὰ ἁγιάζει τὴν κλίση του, αὐτὸ ποὺ μπορεῖ νὰ κάνει. Ἂς ποῦμε τώρα ἐγὼ νὰ πήγαινα γιὰ ψάλτης στὸ Πρωτᾶτο, νὰ πάρω τὴν θέση τοῦ Φιρφιρῆ. Γίνεται αὐτό; Δὲν μπορῶ. Θὰ κοιτάξω τί ἄλλο μπορῶ, νὰ ἁγιάσω τὴν κλίση μου, σὰν τὸν ἀχθοφόρο τοῦ Πειραιᾶ ποὺ ἀνέστησε τὸν νεκρὸ πεθερό του. Αὐτός, μὲ τὴν ἁγία ζωή του ἁγίασε καὶ ὁλόκληρο τὸ λιμάνι καὶ πολλοὶ ἀλλοιώθηκαν ἀπὸ τὴν ζωή του. Καὶ ὅμως δὲν ἔλεγε: «Γιατί νὰ μὴν γίνω καλόγερος;». Ἂν ἦταν γιὰ καλόγερος, δὲν θὰ παντρευόταν.
***
λη΄.
Βασικὰ πράγματα εἶναι ἡ ταπείνωση, ἡ καλωσύνη καὶ ἡ ἁπλότητα. Καλωσύνη εἶναι νὰ σκέπτεται κανεὶς τί ἀναπαύει πρῶτα τὸν ἄλλον, ὄχι τί μᾶς βολεύει ἐμᾶς. Καὶ ὁ Θεὸς δὲν εἶναι ἄδικος· ἔπειτα ἀναπληρώνει ὅ,τι χάσαμε στὴν προσπάθειά μας νὰ βοηθήσουμε τὸν ἀδελφό μας.
***
λθ΄.
Ὅσοι ἔχουν πολὺ ἐνθουσιασμὸ καὶ πολὺ ἐγωϊσμὸ πρέπει νὰ εἶναι στὴν ὑπακοή, γιὰ νὰ κόβουν τὸ θέλημά τους.
***
μ΄.
Τὸ κακὸ ἔχει προχωρήσει πολύ, καὶ ἔχουν γίνει μεγάλες ἀλλαγὲς τὰ τελευταῖα χρόνια. Ὑπάρχει ὅμως μία καλὴ μαγιά, ποὺ γι’ αὐτὴν ὁ Θεὸ εὐσπλαγχνίζεται καὶ τὸν ὑπόλοιπο κόσμο. Νὰ μὴν χαλάσει καὶ αὐτή, γιατὶ τότε ἀλλοίμονό μας.
***
μα΄.
Ἡ προσευχὴ γιὰ τοὺς κεκοιμημένους πολὺ βοηθᾶ. Ὅσες φορὲς εἶμαι κουρασμένος ἢ δὲν ἔχω τὸν χρόνο νὰ προσευχηθῆ γιὰ τοὺς κεκοιμημένους, τὴν ἴδια νύχτα στὸν ὕπνο μου βλέπω τοὺς γονεῖς μου, γιὰ τοὺς ὁποίους ποτὲ δὲν προσεύχομαι.
***
μβ΄.
Γιὰ Ἁγίες Ὁσιοπαρθενομάρτυρες, πιὸ κατάλληλο εἶναι τὸ Εὐαγγέλιο τῶν Δέκα Παρθένων -ἐπειδὴ καὶ αὐτὲς οἱ Ἁγίες ἦταν ἀπὸ τὶς φρόνιμες- παρὰ τῆς Αἱμοῤῥοούσης.
***
μγ΄.
Οἱ εὐλαβεῖς γονεῖς ποὺ θέλουν τὰ παιδιά τους νὰ γίνουν καλόγεροι, νὰ μὴν τὰ λένε νὰ γίνουν καλόγεροι, ἀλλὰ νὰ ζοῦν αὐτοὶ σὰν μοναχοί. Οὔτε νὰ τάζουν τὰ παιδιά τους στὸν Θεὸ νὰ γίνουν μοναχοί, διότι ἂν δὲν ἔχει τὸ παιδὶ τὴν κλίση, τότε θὰ βασανίζεται σὲ ὅλη του τὴν ζωή. Σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση νὰ τὰ διαβάσει ὁ Ἐπίσκοπος μία εὐχὴ καὶ νὰ μὴν γίνουν μοναχοί.
***
μδ΄.
Πρέπει μὲ ταπείνωση νὰ λέμε τὸν λογισμό μας στοὺς ἀνωτέρους, ἴσως τοὺς βοηθήσουμε νὰ σκεφτοῦν πιὸ συνετά.
***
με΄.
Νὰ ἐνεργῆ κανεὶς σύμφωνα μὲ τὴν πνευματική του κατάσταση. Νὰ κάνει δηλαδὴ πράγματα ποὺ ἀνταποκρίνονται στὴν πνευματικὴ κατάσταση ποὺ βρίσκεται.
***
μστ΄.
Τὴν ἡμέρα νὰ κάνεις ὅ,τι ἔκανε ὁ Μέγας Ἀντώνιος. Λίγο ἐργόχειρο, λίγη προσευχή. Τὴν νύχτα λίγη μελέτη καὶ εὐχή. Ἡ λίγη καὶ δυνατὴ μελέτη πολὺ βοηθᾶ.
***
μζ΄.
Πρέπει νὰ σκέφτεται ὁ ἄνθρωπος τὶς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ, τὴν δική του ἀχαριστία, καὶ νὰ ζητᾶ μὲ συντριβὴ τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ. Ἀπὸ ὅλα νὰ παίρνει κανεὶς ἀφορμὲς νὰ εὐχαριστῆ καὶ νὰ δοξολογῆ τὸν Θεό.
***
μη΄.
Σήμερα ἦρθε ἡ ἐποχὴ νὰ πραγματοποιηθῆ ἡ προφητεία τοῦ Μεγάλου Ἀντωνίου: «Θὰ ἔρθει καιρὸς ποὺ οἱ ἀνθρωποι θὰ τρελαθοῦν, καὶ ἂν κάποιος εἶναι λογικός, αὐτὸν οἱ ἄλλοι θὰ τὸν λένε τρελό», γιατὶ δὲν θὰ εἶναι σὰν καὶ αὐτούς.
***
μθ΄.
Γνώρισα ἀνθρώπους ποὺ ἦταν τελείως σαρκικοί, καὶ παντρεύτηκαν γυναῖκες πνευματικές. Τόσο πολὺ αἰσθάντονται τὴν πνευματικότητά τους, ποὺ δὲν τολμοῦσαν νὰ τὶς πλησιάσουν, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ σκέφτονται τὸν χωρισμό. Ἂν αὐτὲς οἱ γυναῖκες ἀλλοίωσαν τόσο πολὺ τοὺς σαρκικοὺς ἄνδρες τους, πόσω μᾶλλον ἡ Παναγία ἀλλοίωνε τὶς ψυχὲς τῶν ἀνθρώπων.